अधिवक्ता मीना पराजुली
अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवस प्रत्येक वर्ष मार्च ८ मा मनाइन्छ, र यो दिन विशेष गरी महिलाका सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, र राजनीतिक उपलब्धिहरूको सम्मान गर्ने अवसर हो। साथै, यो दिन लैंगिक समानता र महिला अधिकारका लागि जारी रहेको संघर्षलाई पनि उजागर गर्ने एक महत्वपूर्ण अभियान हो।
यसले संसारभरका महिला र बालिकाहरूको समान अवसर र अधिकार प्राप्तिका लागि भएका प्रयासहरूलाई स्वीकार गर्दै, अझै धेरै सुधार र परिवर्तनका लागि प्रतिबद्धता जनाउँछ। यो अवसरले महिलाका हकको रक्षा, सशक्तिकरण, र सामाजिक, आर्थिक तथा राजनीतिक क्षेत्रमा उनीहरूको सहभागिता सुनिश्चित गर्न महत्त्वपूर्ण कदम चाल्नका लागि विश्वभरका सरकारहरू, संघसंस्थाहरू, र समुदायहरूलाई प्रेरित गर्दछ।
यो दिन केवल एक उत्सव मात्र होइन, लैंगिक आधारमा हुने भेदभाव, हिंसा र असमानताको विरुद्ध एक आह्वान र एकता पनि हो। अहिले पनि हाम्रो समाजमा लिङ्गमा आधारित हिंसा, श्रममा भेदभाव, शिक्षा र स्वास्थ्य सेवामा पहुँचको कमी, र राजनीतिक प्रतिनिधित्वको अभाव जस्ता समस्याहरू छन्। नेपालमा पनि यो दिनलाई नेपाल सरकार लगायत विभिन्न संघ र संस्थाहरूले विभिन्न कार्यक्रमहरूको माध्यमबाट मनाउँदै छन्।
यस दिनका कार्यक्रमहरूले महिलाका अधिकार र समानताको पक्षमा जनचेतना फैलाउनका साथै, लैंगिक हिंसा र भेदभावको अन्त्यका लागि सबैलाई जागरूक बनाउने प्रयास गर्न्छ। यसले महिला र बालिकाहरूको सशक्तिकरण र उनीहरूको अधिकारको रक्षा गर्ने काममा निरन्तरता दिने प्रेरणा प्रदान गर्दछ।
आधिकारिक अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवस १९११ मा युरोपका विभिन्न देशहरूमा मनाइएको थियो, जसको प्रस्ताव जर्मन नेत्री क्लारा ज़ेटकिनले राखेकी थिइन्। नेत्री क्लारा ज़ेटकिनले राखेका विचार र योगदानले इतिहासमा महत्त्वपूर्ण स्थान बनाएको छ। उनी अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवस को अवधारणाका प्रमुख समर्थनकर्तामध्ये एक थिइन्।
१९०८ को मार्च ८ मा, न्यूयोर्क शहरमा १५,००० महिला श्रमिकहरूले मतदान अधिकार, सुधारिएको कार्यका अवस्था र कामको घण्टा कम गर्नु पर्ने, उचित आरामको व्यवस्था माग गर्दै प्रदर्शन गरेका थिए। यस घटनाले महिलाका अधिकार र समानताको लडाइँको महत्त्वलाई चिन्हित गर्यो। यस प्रदर्शनको परिणामस्वरूप, महिला अधिकारको रक्षा गर्ने आन्दोलनलाई विश्वभर थप प्रोत्साहन प्राप्त भयो र अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवस को अवधारणा जन्मियो।
१९१० मा, कोपेनहेगनमा दोस्रो अन्तर्राष्ट्रिय महिला सम्मेलनको क्रममा, क्लारा ज़ेटकिन ९ऋबिचब श्भतपष्ल० ले अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवस मनाउने प्रस्ताव राखिन । यस प्रस्तावमा ८ मार्चलाई महिला अधिकार र समानताका लागि संघर्षको दिनको रूपमा मनाउने विचार अघि सारिएको थियो।
पहिलो अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवस १९११ मा युरोप र अमेरिकाका विभिन्न शहरहरूमा मनाइएको थियो। क्लारा ज़ेटकिनले सन्देश दिइन् कि महिलाहरूका अधिकार र समानताका लागि एक दिन निर्धारित गरिनु पर्छ जसले महिला संघर्षलाई एकजुट गर्ने काम गर्दछ र महिलाहरूका अधिकारको रक्षा गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। मार्च ८ यस दिनका रूपमा चयन गरिएको थियो, र यसले विश्वभर महिलाहरूको समानताको लडाइँलाई एक ऐतिहासिक माइलस्टोन बनायो।
क्लारा ज़ेटकिनको यो प्रस्तावले अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवस को जन्म दिइरहेको हो, जसले महिलाको अधिकार र समानताको लागि भइरहेको संघर्षलाई थप बल र पहिचान दिएको छ। यस दिनले विश्वभरका महिलाहरूलाई एकजुट गर्न र समानता र अधिकारका लागि आवाज उठाउन प्रेरित गरिरहेको छ। उनले महिलाका लागि शिक्षाको महत्त्व, कामकाजी महिलाका अधिकार, र राजनीतिक प्रतिनिधित्वका लागि अधिकारको समर्थन गरेकी थिइन्। उनले महिलालाई समाजको परिवर्तनका लागि सक्रिय भूमिका खेल्न प्रेरित गरिन्। १५५ औं महिला दिवसको राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय नारा यस्तो रहेकाछ ।
यी नाराहरू महिला र बालिकाहरूका अधिकार, समानता र सशक्तिकरणका लागि जागरुकता फैलाउने उद्देश्यका साथ तय गरिएका छन्। यी नारा अन्तर्गत, सबै महिला र बालिकाहरूको अधिकार, समानता र सशक्तिकरणको पक्षमा जोड दिइएको छ। यसले सबै महिला र बालिकाहरूलाई समान अवसर र अधिकार प्राप्त गराउने र उनीहरूको सशक्तिकरणको लागि आवश्यक कदम चाल्नको लागि विश्वभर आह्वान गर्दछ।
अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवसको अवसरमा, हामी महिलाका धेरै उपलब्धिहरूलाई सम्मान गर्छौं। यस दिन हामी महिलाको सफलता र समाजको प्रत्येक क्षेत्रमा उनीहरूको योगदानलाई मान्यता दिन्छौं। तर, यो दिन हामीलाई सम्झाउँछ कि महिलाहरू अझै पनि धेरै चुनौतीहरूको सामना गर्दैछन्। महिलाहरूले अझै समान तलब, नेतृत्वको भूमिकामा समावेशीता, प्रजनन अधिकार, र हिंसा र भेदभावको अन्त्यको लागि संघर्ष गरिरहेका छन्। धेरै देशहरूमा, महिलाहरूले आधारभूत मानव अधिकारहरूको पहुँच—जस्तै शिक्षा, स्वास्थ्य र सुरक्षा—प्राप्त गर्न संघर्ष गर्नुपरेको छ।
हाम्रो समाजमा अहिले पनि धेरै बालिका र किशोरीहरूले बालविवाह, छाउपडी र यौन दुर्व्यवहारको शिकार बन्नु परेको छ, जसले शारीरिक र मानसिक रूपमा अपूरणीय हानि पुर्याउँछ। जबरजस्ती विवाहले बालिका र किशोरीको इच्छा र अधिकारको उल्लङ्घन गर्दै उनीहरूलाई शारीरिक र यौन हिंसाको सामना गर्न बाध्य बनाउँछ। बलात्कार, यौन दुराचार र जबरजस्ती विवाहका घटनाहरू अझै पनि प्रचलित छन्, र यस्ता समस्याहरूको समाधानका लागि सम्बन्धित पक्षबाट पर्याप्त ध्यान नपुग्दा यी युवतीहरूले शारीरिक र मानसिक हिंसाको सामना गर्नुपर्छ।
नेपाली समाजमा दाइजो प्रथा अझै प्रचलित छ, जसले महिलाहरूलाई मानसिक र शारीरिक यातना भोग्न बाध्य बनाउँछ। दाइजोको कारण महिलामाथि हिंसा र यातना दिइन्छ, र परिवारले दाइजोको माग पूरा नगरेको कारण पनि उनीहरूलाई अपमान र हिंसाको सामना गर्नुपर्ने अवस्था आउँछ।
यो दिवसले यी सबै समस्याहरूलाई उजागर गर्दै, महिला र बालिकाका हक र अधिकारको रक्षा र समानता प्राप्तिका लागि निरन्तर संघर्षको आवश्यकता रहेको कुरा सम्झाउँछ।लैंगिक हिंसा कम गर्न र महिला तथा बालिकालाई आत्मबल वृद्धि गर्नको लागि सचेतना र महिलाहरूको सहायताका लागि समाज र परिवारको भूमिका महत्वपूर्ण छ। शिक्षा र जागरूकता अभियानहरूले महिलाहरूलाई आफ्ना अधिकार र कर्तव्यको बारेमा जान्न मद्दत पुर्याउँछन्। परिवार र समुदायले महिलाका लागि सुरक्षित र सम्मानजनक वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ।
महिलाहरूको अधिकार र सुरक्षा सुनिश्चित गर्न नेपाल सरकारले केही महत्त्वपूर्ण कानूनी सुधारहरू गरेका छन्। यस्ता कानूनी पहलहरूमा महिला अधिकार संरक्षण ऐन, बालिकाको अधिकार संरक्षण ऐन, र लैंगिक हिंसा रोकथामसम्बन्धी कानूनी प्रावधानहरू समावेश छन्। यी कानूनी सुधारहरूले महिलालाई शारीरिक, मानसिक, र यौन हिंसाबाट बचाउनका लागि कानूनी आधार तयार गरेका छन्।
त्यसैगरी, महिला र बालिकाहरूको संरक्षणका लागि विभिन्न संघ र संस्थाहरू सक्रिय छन्। यस्ता संस्थाहरूले महिलाको अधिकारको रक्षा गर्न, उनीहरूको शारीरिक र मानसिक सशक्तिकरणका लागि काम गर्छन्। उनीहरूले शारीरिक र मानसिक हिंसाको विरुद्धमा काम गर्नका लागि जनचेतना अभियान र सशक्तिकरणको लागि विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्छन्।
नेपाली समाजमा महिला र बालिका अधिकार संरक्षणका लागि सरकार, गैर सरकारी संघ संस्था, र समुदायहरूले मिलेर लिएको प्रयासहरू महत्त्वपूर्ण छन्। यस्ता कानूनी पहल र कार्यक्रमहरूले महिलाका अधिकार र सुरक्षा सुनिश्चित गर्नका लागि दीर्घकालीन सुधार ल्याउने उद्देश्य राख्दछन्। तर, यस्ता कानूनी पहलहरू र संस्थाहरू अझ प्रभावकारी बनाउन अझै बढी प्रयासहरू आवश्यक छन्। महिलालाई कानूनी र मानसिक समर्थनका साथै न्याय दिलाउनका लागि समाजका हरेक तहमा जागरूकता र सहकार्यको आवश्यकता छ।
नेपालमा महिलाले भोगेको लैंगिक हिंसा एक गम्भीर र संवेदनशील समस्या हो। यसका विरुद्ध समाजको सबै तहबाट सक्रिय संघर्ष र समर्थनको आवश्यकता छ। महिलाहरूलाई सुरक्षित र समान अधिकारका साथ जीवन यापन गर्नका लागि कडा कानूनी कदम, जनचेतना र सामाजिक समर्थन अत्यन्त आवश्यक छन्। लैंगिक समानता र महिला अधिकारका लागि समाजले सबै प्रकारका हिंसा र भेदभावको विरोध गर्नै पर्छ।
तसर्थ,महिला समानता र अधिकारको लागि संघर्ष अझै जारी छ र ८ मार्च यसै संघर्षको प्रतीक हो। महिलालाई अधिकार सम्पन्न गर्न भनेको समग्र समाज र परिवारको विकासमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याउनु हो। महिलाले यदि समाजका सबै क्षेत्रहरूमा समान अवसर र अधिकार पाउँछन् भने, त्यसले मात्र सामाजिक, आर्थिक र सांस्कृतिक विकासमा प्रगति ल्याउन सक्छ। महिलाको सशक्तिकरणले समाजमा समृद्धि र समानताको वातावरण सिर्जना गर्दछ, जसले समग्र समाजको समृद्धि र प्रगति सुनिश्चित गर्दछ।
यस दिनको महत्व यही हो कि महिला र पुरुषको बीचको समानता सुनिश्चित गरियो भने, त्यसले हरेक क्षेत्र र पेसामा सफलता र समृद्धि ल्याउनेछ, जसले समाजलाई थप समावेशी र प्रगतिशील बनाउँछ। महिलाका अधिकारहरूको लडाइँ निरन्तर जारी छ, र हामीले वर्षौँको संघर्षपछि केहि प्रगति गरेको भए तापनि अझै धेरै काम गर्न बाँकी छ। अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवसको २०२५ को विषयले महिला अधिकारका लागि नयाँ दिशामा काम गर्न सबैलाई प्रोत्साहन मिलोस्
निष्कर्ष
अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवस केवल महिलाको उत्सव मात्र होइन, यो सबैका लागि, पुरुष र महिलाले पनि एकसाथ लैंगिक समानताको लागि काम गर्न आह्वान हो। लैंगिक समानता साझा जिम्मेवारी हो, र यसमा पुरुषको भूमिका पनि महत्वपूर्ण छ। चाहे त्यो कार्यस्थलमा समान अधिकारको लागि समर्थन गर्नु होस्, महिलालाई नेतृत्वका भूमिकामा मद्दत गर्नु होस्, वा लैंगिक पूर्वाग्रहको विरोध गर्नु होस्, पुरुषहरूले पनि महिलालाई आफ्नो पूर्ण क्षमता हासिल गर्न उत्प्रेरित गर्न र सहकार्य गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्नुपर्छ भन्ने सन्देश पनि हो।
समानता र सशक्तिकरण कुनै एकल लिंगको कार्य कार्य वा विषय होइन, यो समग्र समाजको साझा दायित्व हो। यसमा पुरुष र महिलाको समन्वय, समझदारी र सहयोग आवश्यक छ। महिलालाई सशक्त बनाउनको लागि पुरुषहरूको सक्रिय सहभागिता समाजमा परिवर्तन ल्याउन महत्त्वपूर्ण छ। यसैले, अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवस केवल महिलाको दिन मात्र होइन, यो समानता, सम्मान, र सहकार्यको दिन हो।
नोटस् लेखिका महिला र बालबालिकाका अधिकारका क्षेत्रमा नेपालमा २० वर्षभन्दा बढी वकालत गर्दै आइरहनु भएको छ । उहाँको महिला तथा बालबालिकाका अधिकारसँग सम्बन्धित अनुभव र नेतृत्व क्षमताले नेपालको सामाजिक न्यायको सुधारमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याइरहेको छ।
( लेखक हाल प्लान इन्टरनेशनल नेपाल, क्षेत्रीय कार्यालय सुर्खेतमा क्षेत्रीय प्रबन्धकको रूपमा कार्यरत हुनुहुन्छ )